Chiến tranh Ukraina, cơ hội để Trung Quốc – Mỹ – Liên Âu – Thổ tiếp cận Trung Á, « sân sau » của Nga

Đăng ngày: 24/03/2023

Thùy Dương

Trong khi chủ tịch Trung Quốc Tập Cận Bình công du Matxcơva và họp thượng đỉnh với tổng thống Nga Vladimir Putin, ngày 20 và 21/03/2023 Bắc Kinh đã gửi điện mừng nhân ngày lễ truyền thống Nowruz của người Ba Tư và mời nguyên thủ các nước Trung Á, vốn dĩ được xem là sân sau truyền thống của Nga, đến Bắc Kinh dự « thượng đỉnh Trung Quốc – Trung Á đầu tiên » vào tháng 05/2023

Theo bức điện do hãng thông tấn Nhà nước Tajik Khovar của Tajikistan công bố, chủ tịch Trung Quốc Tập Cận Bình nhấn mạnh « nóng lòng thảo luận về một kế hoạch quy mô lớn để phát triển các quan hệ giữa Trung Quốc và Trung Á ». Trên thực tế, cả 5 nước Trung Áđều tham gia « Con đường tơ lụa mới », một dự án khổng lồ về cơ sở hạ tầng đường bộ, đường sắt và cảng biển do Trung Quốc khởi xướng. Trung Á vốn dĩ là khu vực rất giàu khí đốt, dầu lửa và nhất là có vị trí địa lý quan trọng, gần nơi tiếp giáp các châu lục Âu – Á – Phi.

Trung Á lạnh nhạt hơn với Nga

Từ trước tới nay, Nga vẫn là nước bảo đảm an ninh quân sự trong khu vực, thông qua Tổ chức Hiệp ước An ninh Tập thể mà Kazakhstan, Kyrgyzstan và Tajikistan là thành viên, cùng với Belarus và Armenia. Thế nhưng, chiến tranh Ukraina đã làm suy giảm vị thế sen đầm của Matxcơva trong khu vực và khiến các nước cộng Hòa thuộc Liên Xô cũ tại Trung Á cảnh giác, giữ khoảng cách hơn với Matxcơva, dù họ vẫn duy trì thái độ trung dung, không ủng hộ các nghị quyết của Liên Hiệp Quốc lên án Nga xâm lược Ukraina.

Không thể phủ nhận là quan hệ Nga – Trung Á trong những tháng qua đã xấu đi. Tại Astana, thủ đô Kazakhstan, nơi diễn ra thượng đỉnh Nga – Trung Ávào ngày 14/10/2022, tổng thống Tajikistan, Emomali Rahmon, đã thẳng thừng tuyên bố « Nga không nên phớt lờ lợi ích của các nước nhỏ ở Trung Á như đã từng làm ở thời Xô Viết », trong khi đồng nhiệm Kazakhstan, Kassym-Jomart Tokayev, thậm chí không đích thân ra sân bay đón Vladimir Putin, điều mà nhà báo Marie Charrel, trên mục thời luận của báo Le Monde ngày 22/10/2022 nhận định là « điều không tưởng » trước đây.

Le Monde nhắc lại, năm 2022, không có nguyên thủ quốc gia nào của 5 nước Trung Á xuất hiện bên cạnh Vladimir Putin trong lễ duyệt binh kỷ niệm 77 năm Chiến thắng phát xít 09/05 tại Quảng trường Đỏ ở Matxcơva. Kazakhstan thậm chí lần đầu tiên hủy bỏ cuộc duyệt binh trong nước tính từ khi giành được độc lập vào năm 1991. Và thay vì đến Matxcơva, tổng thống Kazakhstan Kassym-Jomart Tokaev đã tới Thổ Nhĩ Kỳ để ký các thỏa thuận hợp tác quân sự (bao gồm việc xây dựng nhà máy sản xuất drone tấn công ANKA ở Kazakhstan) và phát triển các hoạt động vận chuyển, hậu cần (hàng hóa và khí đốt) để tránh phải đi qua lãnh thổ Nga.

Kazakhstan là nước có chung 7.600 km biên giới với Nga và đã từng, giống Ukraina, chịu nạn đói khủng khiếp dưới ách thống trị của Liên Xô. Astana đã không công nhận việc Nga sáp nhập các vùng lãnh thổ của Ukraina và đón nhận rất nhiều người Nga trốn chạy lệnh động viên quân dự bị do Matxcơva ban bố, trong khi theo đuổi chính sách « đa phương » suốt nhiều năm : vun đắp quan hệ tốt đẹp với Matxcơva cũng như với Bắc Kinh, Ankara, Washington và Bruxelles. Đương nhiên, thái độ của Astana đã chọc giận Matxcơva, khiến một số nhân vật thân cận với tổng thống Nga Putin đe dọa sẽ « phi hạt nhân hóa » Kazakhstan, tương tự như đối với Ukraina.

Trung Quốc không bỏ lỡ cơ hội

Trong bối cảnh đó, một tháng trước khi thượng đỉnh Nga – Trung Á được tổ chức tại Astana, đích thân chủ tịch Trung Quốc đã tới thủ đô Kazakhstan vào ngày 14/09. Việc ông Tập chọn một nước Trung Á cho chuyến xuất ngoại đầu tiên kể từ khi đại dịch Covid-19 bùng nổ cách nay 3 năm, đã thể hiện sự quan tâm của Bắc Kinh dành cho khu vực sân sau của Matxcơva. Tại Astana, chủ tịch Trung Quốc tuyên bố ủng hộ « độc lập dân tộc, chủ quyền và toàn vẹn lãnh thổ » của Kazakhstan. Liệu Bắc Kinh có can thiệp nếu Matxcơva tấn công Kazakhstan ? Đây là kịch bản có lẽ sẽ không thể xảy ra, nhưng theo Annette Bohr của tổ chức tư vấn Chatham House ở London, được Le Monde trích dẫn, « phát biểu nói trên của Tập Cận Bình đánh dấu một bước ngoặt lớn » trong quan hệ giữa Trung Quốc và Trung Á.

Cuộc chiến ở Ukraina cũng đã đẩy giá lương thực ở Trung Á lên cao. An ninh lương thực ở Tajikistan, Uzbekistan và đặc biệt là Turkmenistan, vốn đã chịu ảnh hưởng do nạn hạn hán kéo dài nhiều năm, nay càng thêm xấu đi, trong khi Nga và Kazakhstan, hai nhà cung cấp ngũ cốc chính ở Trung Á, lại hạn chế xuất khẩu ngũ cốc, điều mà theo chuyên gia về Trung Á, Michael Levystone, được Le Monde trích dẫn, là đi ngược lại tinh thần của Liên minh Kinh tế Á – Âu. Và sự thiếu tin cậy vào nước Nga vào thời điểm quan trọng này có thể khiến chính quyền các nước Trung Á đẩy nhanh việc tìm kiếm các đối tác khác, chẳng hạn như Thổ Nhĩ Kỳ, Iran, Liên Hiệp Châu Âu và Hoa Kỳ.

Kyrgyzstan và Uzbekistan cũng mong muốn xây dựng, với sự hỗ trợ của Bắc Kinh, một tuyến đường sắt đi vòng qua Nga để kết nối đến Trung Quốc và sang châu Âu. Các dự án khác đang được thực hiện.

Phương Tây cũng tranh thủ Trung Á

Liên quan tới Mỹ, theo mạng thông tin châu Âu Euronews ngày 01/03/2023, dù Washington không ảo tưởng về khả năng các quốc gia Trung Á từ bỏ đối tác lịch sử Nga, nhưng Hoa Kỳ cũng đang đóng vai « đối tác tin cậy » đối với Trung Á, cũng như đối với những nơi khác như châu Phi hoặc châu Mỹ La-tinh, nhằm củng cố dấu ấn ở khu vực này, trước các đối thủ Nga – Trung. Trong chuyến thăm Astana và hội đàm với lãnh đạo 5 nước Trung Á, ngoại trưởng Mỹ Antony Blinken tuyên bố giải ngân 25 triệu đô la để giúp Kazakhstan, Kirghizstan, Ouzbékistan, Tadjikistan và Turkménistan phát triển các tuyến thương mại và tạo việc làm.  

Về châu Âu, theo Ngân hàng Tái thiết và Phát triển Châu Âu, dòng xuất khẩu bất thường của châu Âu và Anh sang Kazakhstan, Armenia và Kyrgyzstan – thuộc liên minh thuế quan với Nga – có thể được giải thích là sự lách lệnh trừng phạt của phương Tây đối với Nga. Washington cũng tìm cách đặt Trung Á ra bên ngoài các biện pháp trừng phạt nhắm vào Nga, chẳng hạn miễn trừ các biện pháp trừng phạt đối với Caspian Pipeline Consortium, công ty vận chuyển dầu của Kazakhstan đến các thị trường châu Âu thông qua Nga.

Để ngăn chặn các nước Trung Á giúp Nga lách lệnh trừng phạt quốc tế, chống ảnh hưởng gia tăng của Nga, chủ tịch Hội đồng Châu Âu, Charles Michel, cũng đã tổ chức thượng đỉnh với 5 nước Trung Á hồi cuối năm 2022. Bruxelles đang tìm cách giảm lệ thuộc về khí đốt vào Nga, còn Trung Á, một khu vực cũng rất giàu khí đốt, lại mong muốn hạn chế tầm mức ảnh hưởng của Nga, nên rất có thể sẽ trở thành một « đối tác quan trọng » của Liên Âu, theo Charles Michel.

Đối với Andrei Grozin, chuyên gia người Nga về Trung Á tại Viện các quốc gia thuộc Cộng đồng các quốc gia độc lập, được Le Point trích dẫn, bất kỳ hoạt động nào của nước ngoài ở Trung Á đều bị Matxcơva coi là « không mong muốn ». Thế nhưng, mải lao vào chiến tranh Ukraina, dường như chính Matxcơva đang tạo cơ hội để nhiều nước lớn như Trung Quốc, Mỹ, châu Âu, Thổ Nhĩ Kỳ tiếp cận Trung Á, khu vực quan trọng về địa lý, tài nguyên dầu lửa khí đốt nằm ngay sát Nga.